قطعات کلیدی ایمنی آسانسور؛ از گاورنر تا قلاب سربکسل
آشنایی با قطعات حیاتی آسانسور
آسانسور فقط یک جعبه متحرک عمودی نیست؛ پشت پرده آن، شبکه‌ای از قطعات ایمنی و مکانیکی مشغول کارند تا هر بار جابه‌جایی، بی‌خطر و روان باشد. چهار جزء حیاتی شامل گاورنر، فلکه هرزگرد، کفشک کابین و قلاب سربکسل نقش اساسی در عملکرد مطمئن آسانسور دارند. گاورنر وظیفه کنترل سرعت و فعال‌کردن ترمز اضطراری را بر عهده دارد. فلکه هرزگرد برای هدایت و تنظیم کشش سیم‌بکسل‌ها استفاده می‌شود. کفشک کابین حرکت نرم و پایدار بین ریل‌ها را تضمین می‌کند. قلاب سربکسل نقطه اتصال امن سیم‌بکسل به کابین یا وزنه تعادل است. شناخت عملکرد این قطعات نه تنها برای تکنسین‌ها بلکه برای مدیران ساختمان و حتی کارفرمایان پروژه‌های ساختمانی حیاتی است، زیرا کیفیت و سلامت آن‌ها برابر با امنیت جانی مسافران آسانسور خواهد بود.
گاورنر آسانسور؛ نگهبان سرعت
گاورنر (Governor) در آسانسور همانند یک ترمز اضطراری هوشمند عمل می‌کند. این قطعه با اتصال مکانیکی یا سیم‌بکسل اختصاصی به کابین یا وزنه تعادل، سرعت حرکت را اندازه‌گیری می‌کند. اگر سرعت آسانسور از حد مجاز (معمولاً ۱۱۵ تا ۱۲۵٪ سرعت نامی) فراتر رود، گاورنر سیستم ترمز ایمنی را فعال می‌کند. عملکرد آن به صورت مکانیکی و از طریق قفل کردن تدریجی سیم‌بکسل ایمنی انجام می‌شود. گاورنرها در دو نوع الکترومکانیکی و مکانیکی خالص ساخته می‌شوند. محل نصب آن معمولاً در بالای چاه آسانسور یا موتورخانه است. استانداردهای ملی و بین‌المللی، تنظیم دقیق گاورنر را الزامی کرده و سرویس دوره‌ای آن را هر شش ماه یک‌بار توصیه کرده‌اند. حتی یک میلی‌متر خطا در تنظیم گاورنر می‌تواند تفاوت بین توقف ایمن و سقوط خطرناک را رقم بزند.
ساختار و اجزای گاورنر
گاورنر از چند بخش اصلی تشکیل شده است: فلکه گاورنر که مسیر سیم‌بکسل ایمنی را هدایت می‌کند، مکانیزم قفل‌کننده شامل وزنه‌های گریز از مرکز، و اهرم فعال‌کننده ترمز کابین. در نوع الکترومکانیکی، یک سنسور سرعت به همراه مدار کنترلی نیز اضافه می‌شود تا دقت و سرعت واکنش افزایش یابد. جنس فلکه معمولاً فولادی با شیار ضد لغزش است. سیم‌بکسل ایمنی که به گاورنر متصل می‌شود باید مقاومت کششی بالا و قطر استاندارد (معمولاً ۶ تا ۸ میلی‌متر) داشته باشد. پوشش گردوغبار و روانکاری محورهای چرخشی در نگهداری گاورنر بسیار مهم است، زیرا تجمع آلودگی یا خشک شدن روانکار می‌تواند باعث تأخیر در عملکرد شود.
فلکه هرزگرد؛ تقسیم نیرو و تنظیم کشش سیم‌بکسل
فلکه هرزگرد (Deflector Sheave) قطعه‌ای استوانه‌ای با شیارهایی دقیق است که سیم‌بکسل‌های آسانسور را هدایت و مسیرشان را تنظیم می‌کند. برخلاف فلکه اصلی موتور که نیروی محرکه را منتقل می‌کند، فلکه هرزگرد فقط تغییر مسیر یا تنظیم کشش را انجام می‌دهد. این قطعه معمولاً از چدن خاکستری یا فولاد سخت‌کاری‌شده ساخته می‌شود تا در برابر سایش مقاوم باشد. محل نصب می‌تواند در بالای چاه، زیر کابین یا روی وزنه تعادل باشد. اهمیت تنظیم زاویه و توازی فلکه هرزگرد کمتر از کیفیت ساخت آن نیست؛ هرگونه انحراف می‌تواند باعث افزایش سایش سیم‌بکسل، ایجاد لرزش و حتی پارگی شود. سرویس دوره‌ای شامل بازرسی شیارها، روانکاری یاتاقان‌ها و تنظیم موقعیت است.
کفشک کابین؛ تضمین حرکت نرم روی ریل‌ها
کفشک کابین (Guide Shoe) رابط بین کابین آسانسور و ریل‌های راهنما است. هدف اصلی آن جلوگیری از تماس فلزی مستقیم و ایجاد حرکت نرم بدون لرزش است. کفشک‌ها در دو نوع کفشک لغزشی و کفشک غلطکی تولید می‌شوند. نوع لغزشی دارای لقمه‌های پلاستیکی یا تفلونی است که روی ریل می‌لغزند، مناسب برای سرعت‌های پایین. نوع غلطکی با چرخ‌های یاتاقانی مخصوص برای آسانسورهای پرسرعت استفاده می‌شود. نصب صحیح و تنظیم فاصله بین لقمه و ریل اهمیت بالایی دارد؛ فاصله کم باعث سایش سریع و فاصله زیاد منجر به لرزش و صدای اضافی می‌شود. در سرویس دوره‌ای، تمیزکردن ریل‌ها، تعویض لقمه‌ها یا چک کردن بلبرینگ‌ها از مراحل ضروری است.
قلاب سربکسل؛ اتصال بی‌خطر جان مسافران
قلاب سربکسل (Rope Socket) همان حلقه اتصال نهایی سیم‌بکسل به کابین یا وزنه تعادل است. طراحی آن باید به گونه‌ای باشد که حتی در صورت تغییر کشش یا شوک‌های ناگهانی، اتصال قطع نشود. این قطعه معمولاً از فولاد آلیاژی مقاوم ساخته و با روش فورج شکل داده می‌شود تا تحمل بارهای دینامیکی را داشته باشد. داخل قلاب، سیم‌بکسل به وسیله گُوه یا گیره‌های مخصوص محکم می‌شود. استانداردها الزام می‌کنند که طول بخش مهارشده و نحوه پرس یا گوه‌گذاری دقیقاً مطابق دستور سازنده باشد. هرگونه خوردگی، تغییر شکل یا شل‌شدن قلاب، خطر قطع اتصال را به‌همراه دارد و باید فوراً برطرف شود.
مقایسه فنی چهار قطعه کلیدی آسانسور
| قطعه | نقش اصلی | محل نصب | نیاز سرویس | اهمیت ایمنی |
|---|---|---|---|---|
| گاورنر | کنترل سرعت و فعال‌کردن ترمز | بالای چاه آسانسور | هر ۶ ماه | بسیار بالا |
| فلکه هرزگرد | هدایت و تنظیم کشش سیم‌بکسل | چاه یا بالای کابین | هر ۶ ماه | بالا |
| کفشک کابین | حرکت نرم روی ریل‌ها | روی کابین | ۳-۴ ماه | متوسط |
| قلاب سربکسل | اتصال سیم‌بکسل به کابین | کابین یا وزنه تعادل | هر سال | بسیار بالا |
هزینه‌ها و سرویس در سال ۱۴۰۴
قیمت خرید گاورنر در سال ۱۴۰۴ بین ۱۲ تا ۳۰ میلیون تومان بسته به برند و ظرفیت آسانسور متغیر است. فلکه هرزگرد معمولاً ۵ تا ۱۵ میلیون تومان قیمت دارد. کفشک کابین بسته به نوع لغزشی یا غلطکی بین ۲ تا ۸ میلیون تومان عرضه می‌شود. قلاب سربکسل نیز در بازه ۱ تا ۳ میلیون تومان فروخته می‌شود. هزینه سرویس و نصب مجدد هر یک بسته به دستمزد نصاب و شرایط محل، متفاوت است. اهمیت بازرسی منظم باعث شده بسیاری از شرکت‌های آسانسور، قرارداد سرویس دوره‌ای ماهانه یا فصلی ارائه دهند تا خطرات به حداقل برسد.
الزامات استاندارد و بازرسی ایمنی
مطابق استاندارد ملی ایران و مقررات EN-81، تمام آسانسورهای فعال باید مجهز به گاورنر سالم، فلکه هرزگرد در شرایط مطلوب، کفشک بدون سایش غیرمجاز و قلاب سربکسل بدون خوردگی باشند. بازرسی‌ها معمولاً سالانه توسط شرکت‌های بازرسی فنی مورد تأیید سازمان استاندارد انجام می‌شود. در این فرآیند، عملکرد گاورنر با تست سرعت، وضعیت شیارهای فلکه هرزگرد، فاصله کفشک و ریل، و گیره‌گیری قلاب‌ها به‌طور دقیق بررسی می‌شود. عدم تأیید هر یک از موارد، منجر به توقف بهره‌برداری آسانسور تا رفع نقص خواهد شد.
جمع‌بندی؛ امنیت آسانسور در گرو سلامت قطعات
چه برای ساختمان‌های مسکونی و چه برج‌های اداری، عملکرد مطمئن آسانسور وابسته به هماهنگی بی‌نقص قطعات کلیدی است. گاورنر سرعت را مهار می‌کند، فلکه هرزگرد مسیر و کشش سیم‌بکسل‌ها را تنظیم می‌کند، کفشک کابین حرکت نرم را تضمین می‌کند و قلاب سربکسل همه نیروها را ایمن منتقل می‌کند. بی‌توجهی به سرویس و نگهداری این قطعات، معادل به‌خطر انداختن جان مسافران است. در مقابل، سرمایه‌گذاری در خرید قطعات استاندارد و اجرای سرویس دوره‌ای، نه تنها هزینه‌های بلندمدت را کاهش می‌دهد بلکه آرامش خاطر استفاده‌کنندگان را تضمین می‌کند.
